انواع واکسن های ویروس کووید 19 (کرونا)

فایزِر (ایالات متحده آمریکا – USA)

واکسن کووید-۱۹ (فایزر–بیواِن‌تِک) به انگلیسی Pfizer–BioNTech COVID-19 vaccine با کد BNT162b2 که بیشتر به‌ عنوان واکسن کووید-۱۹ فایزر شناخته می‌شود، یک واکسن mRNA جهت پیشگیری از بیماری کووید-۱۹ است. این واکسن توسط شرکت آلمانی بیوان‌تک توسعه داده شده و توسط شرکت آمریکایی فایزر با نام تجاری Comirnaty تولید و توزیع شده‌است. این واکسن همچنین با همکاری و مشارکت شرکت بیوان‌تک و شرکت چینی داروسازی فوسان، با نام واکسن کووید-۱۹ فوسان–بیوان‌تک نیز تولید می‌شود.

این واکسن به‌ صورت دو دوز با فاصله سه هفته و به شکل تزریق عضلانی تجویز می‌شود.

مجوز استفاده از این واکسن برای افراد بالای ۱۲ سال در برخی از کشورها صادر شده‌است. در برخی کشورهای دیگر، مجوز تزریق، تنها برای افراد بالای ۱۶ سال صادر شده‌است.

اثربخشی واکسن فایزر در پیشگیری از کرونا هفت روز پس از تزریق دز دوم معادل ۹۵ درصد اعلام شده‌است. این واکسن، دربردارنده ماده مؤثر توزینامران است. ابرشرکت فایزر پیش‌بینی کرده‌است که در سال ۲۰۲۱، سه میلیارد دوز از این واکسن را تولید کند. اجازه تزریق واکسن فایزر در بیشتر کشورهای جهان داده شده‌است. تا میانه زمستان ۱۳۹۹، یعنی فوریه ۲۰۲۱، حداقل ۴۴ کشور آغاز به واکسینه‌کردن مردم کشورشان با واکسن فایرز کردند. این رقم در پایان مرداد ۱۴۰۰ به حداقل ۱۱۵ کشور در جهان رسید.

آزمایش‌های بالینی در آوریل ۲۰۲۰ آغاز شد؛ در نوامبر ۲۰۲۰، واکسن وارد فاز سوم آزمایش‌های بالینی شد و بیش از ۴۰۰۰۰ نفر در آن شرکت کردند. تجزیه و تحلیل موقت داده‌های مطالعه نشان داد که ظرف هفت روز بعد از تزریق دوز دوم، اثر ۹۱٫۳ درصد در پیشگیری از عفونت وجود دارد. شایع‌ترین عوارض جانبی شامل درد خفیف تا متوسط در محل تزریق، خستگی و سردرد است. تاکنون هیچ عارضه طولانی مدت گزارش نشده‌است. نظارت بر نتایج اولیه آزمایش‌ها تا اوت ۲۰۲۱ ادامه دارد، در حالی که نظارت بر نتایج ثانویه تا ماه مه ۲۰۲۳ ادامه خواهد داشت.

این واکسن اولین واکسن کووید ۱۹ است که توسط یک مقام نظارتی سختگیرانه برای استفاده اضطراری مجاز شده‌است. در دسامبر ۲۰۲۰، انگلستان اولین کشوری بود که اجازه استفاده از آن را به صورت اضطراری داد. برخی از کشورها اجازه استفاده از واکسن فایزر را صادر کردند. در ۲۳ اوت ۲۰۲۱، واکسن کووید-۱۹ فایزر–بیوان‌تک اولین واکسن کووید ۱۹ بود که توسط سازمان غذا و دارو آمریکا (FDA) در ایالات متحده برای افراد شانزده ساله و بالاتر تأیید شد.

تا ۳۰ مارس ۲۰۲۱، فایزر و بیوان‌تک قصد داشتند حدود ۲٫۵ میلیارد دوز در سال ۲۰۲۱ تولید کنند. توزیع و ذخیره‌سازی یک چالش لجستیکی است، زیرا واکسن باید در دمای بسیار پایین ذخیره شود. فایزر و بیوان‌تک در حال آزمایش نسخه خشک شده‌ای هستند که نیازی به ذخیره‌سازی فوق سرد ندارد.

تکنولوژی

فناوری بیوان‌تک برای واکسن فایزر مبتنی بر استفاده از mRNA اصلاح شده با نوکلئوزید modRNA است که شکل جهش یافته پروتئین اسپایک کروناویروس را در سطح کروناویروس سندرم حاد تنفسی ۲ را پیدا می‌کند. که در نتیجه باعث ایجاد پاسخ ایمنی در برابر عفونت توسط پروتئین ویروس می‌شود. توالی mRNA واکسن فایزر شامل ۴۲۸۴ نوکلئوتید است.

در مارس سال ۲۰۲۰، ابرشرکت فایزر یک طرح ۵ ماده‌ای را شروع کرد. در این طرح، فایزر از همه اعضای اکوسیستم نوآوری، از شرکت‌های بزرگ دارویی گرفته تا کوچک‌ترین شرکت‌های زیست‌فناوری، سازمان‌های دولتی و حتی مؤسسات دانشگاهی درخواست کرد تا با هم همکاری کرده تا بتوانند به مقابله با بحران کرونا بپردازند.

این ۵ گام عبارتند از:

به ‌اشتراک‌گذاری ابزار و دانش‌های شرکت فایزر
گردهم ‌آوری متخصصان در شرکت فایزر
به‌کارگیری تخصص فایزر در مراحل تولید دارو
ارائه توانمندی‌های ساخت و تولید در شرکت فایزر
بهبود واکنش‌های سریع در آینده

در همین جهت، فایزر با همکاری BioNTech، کارآزمایی بالینی برای یک واکسن بالقوه از گونه mRNA برای جلوگیری از شیوع کووید ۱۹ را به سرانجام رساندند. این دو شرکت از سال ۲۰۱۸ همکاری خود را جهت تولید واکسن برای آنفلوانزا آغاز کرده بودند. این دو با شیوع بیماری کرونا، پژوهش‌های خود را به سمت این بیماری جهت‌دهی کردند.

مُدرنا (ایالات متحده آمریکا – USA)

واکسن کووید-۱۹ مُدِرنا به انگلیسی Moderna COVID-19 vaccine با شناسه mRNA-1273 و نام تجاری Spikevax، یک واکسن mRNA برای کووید-۱۹ است که توسط موسسه ملی آلرژی و بیماری‌های عفونی ایالات متحده (NIAID)، سازمان تحقیقات و توسعه پیشرفته زیست پزشکی (BARDA) و شرکت مدرنا ساخته شده‌است. این واکسن با دو دوز نیم میلی‌لیتری به‌صورت تزریق عضلانی با فاصله ۲۹ روز تجویز می‌شود.

واکسن مدرنا یک واکسن RNA است که یک پروتئین سنبله‌ای مشابه یکی از پروتئین‌های ویروس کووید-۱۹ را رمزگذاری می‌کند. این ترکیب در کپسولی از نانوذرات از جنس لیپید گنجانده شده‌است و به همراه واکسن کووید-۱۹ فایزر، یکی از دو واکسن RNA تولید شده علیه کووید-۱۹ در سال ۲۰۲۰ هستند.

در ۱۸ دسامبر سال ۲۰۲۰، توسط سازمان غذا و داروی ایالات متحده (FDA) برای به‌کارگیری این واکسن مجوز به‌کارگیری اضطراری صادر شد. مجوز استفاده از این واکسن در ۲۳ دسامبر ۲۰۲۰ در کانادا، در ۶ ژانویه ۲۰۲۱ در اتحادیه اروپا و در ۸ ژانویه ۲۰۲۱ نیز در انگلستان صادر شد.

این واکسن توسط نهادهای پزشکی در ۵۴ کشور از جمله کانادا، بریتانیا، ایالات متحده، کره جنوبی، تایلند، سنگاپور، فیلیپین و کشورهای منطقه اقتصادی اروپا مورد تأیید قرار گرفته‌است. این واکسن در برخی از این کشورها برای تزریق در افراد بالای ۱۲ سال و در برخی برای افراد بالای ۱۸ سال تأیید شده‌است.

در ۱۵ مارس ۲۰۲۱، دومین واکسن کووید-۱۹ ساخت مدرنا وارد فاز یک از مراحل کارآزمایی بالینی شد.

واکسن مدرنا حاوی ترکیبات زیر است:

آران‌ای پیام‌رسان کد کننده پروتئین سنبله‌ای کووید-۱۹
چربی‌ها
SM-102
پلی اتیلن گلیکول 2000-dimyristoil (PEG) and glycerol (DMG)
کلسترول
ترومتامین
ترومتامین هیدروکلراید
اسید استیک
سدیم استات
ساکارز

میزان تاثیر

تأثیر این واکسن پس از دو هفته از تزریق اول آغاز می‌شود و تأثیر پایانی آن پس از دو هفته از تزریق دوم آغاز می‌شود. میزان تأثیر این واکسن ۹۴ درصد ارزیابی شده‌است. طی آزمایش بر ۱۵۱۸۱ نفر از مردم آمریکا، ۱۱ نفر مبتلا به بیماری شدند. در مقابل، ۱۸۵ نفر از همین شمار افراد واکسینه نشده در گروه شاهد، مبتلا به بیماری شدند. هیچ ‌یک از افراد واکسینه شده در این بررسی دچار موارد حاد کووید ۱۹ نشدند اما در گروه واکسینه نشده ۱۱ مورد بیماری حاد رخ داد. در میزان تأثیر واکسن بر گروه‌های مختلف سنی، جنسیت، نژاد و همچنین در گروه‌های مستعد به ابتلا تفاوتی مشاهده نشد. این کارآزمایی در افراد بالای ۱۸ سال انجام گرفت و بررسی واکسن‌های مخصوص کودکان زیر ۱۱ سالKidCOVE و نوجوانان ۱۲ تا ۱۷ سالKidCOVE در حال انجام است. تا آوریل ۲۰۲۱، مدت زمان مصونیت افراد واکسینه شده، مشخص نیست و یک کارآزمایی ۲ ساله برای بررسی ماندگاری مصونیت در حال انجام است.

جانسون اَند جانسون (هلند، بلژیک، آمریکا – Netherland, Belguim, USA)

واکسن کووید-۱۹ یانسن به انگلیسی Janssen COVID-19 vaccine یا واکسن کووید-۱۹ جانسون اند جانسون به انگلیسی Johnson & Johnson COVID-19 vaccine یک واکسن کووید-۱۹ است که توسط شرکت یانسن واکسینس در لیدن، هلند و شرکت بلژیکی جانسن فارماسیوتیکا که زیرمجموعه شرکت جانسون اند جانسون، آمریکا است ساخته شده است. این واکسن تک دُز است و نیاز به نگه‌ داری در حالت منجمد ندارد.

کارآزمایی بالینی این واکسن از ژوئن ۲۰۲۰ آغاز شده و با طی سه مرحله بر روی ۴۳۰۰۰ نفر مورد آزمایش قرار گرفت. در ۲۹ ژانویه ۲۰۲۱، جانسن اعلام کرد که ۲۸ روز پس از تزریق واکسن ۶۶٪ از ابتلا به کووید ۱۹ ایمنی ایجاد می کند، همچنین تزریق ۸۵٪ اثر در جلوگیری از کویید شدید و اثربخشی ۱۰۰٪ در جلوگیری از بستری شدن در بیمارستان یا مرگ ناشی از بیماری را ایجاد می کند.

سینوفارم (جمهوری خلق چین – China)

(بی‌بی‌آی‌بی‌پی-کروی) به انگلیسی BBIBP-CorV ، که در ایران به واکسن سینوفارم معروف است، یکی از دو واکسن ویروس غیرفعال کووید-۱۹ است که توسط گروه دارویی ملی چین تولید می‌شود. سازمان بهداشت جهانی واکسن سینوفارم را تأیید کرده ‌است.

از دسامبر ۲۰۲۰، این آزمایش‌ها در فاز ۳ در آرژانتین، بحرین، مصر، مراکش، پاکستان، پرو و امارات متحده عربی با بیش از ۶۰۰۰۰ شرکت‌کننده در حال انجام است. تا نوامبر ۲۰۲۰، نزدیک به یک میلیون نفر این واکسن را از طریق برنامه استفاده اضطراری چین مصرف کرده بودند. تا دسامبر ۲۰۲۰، تقریباً ۱۰۰۰۰۰ نفر در امارات متحده عربی نیز واکسن را به عنوان بخشی از یک برنامه داوطلبانه دریافت کرده بودند.

در ۳۰ دسامبر ۲۰۲۰، سینوفارم اعلام کرد که اثر واکسن ۷۹٫۳۴٪ است، که کمتر از ۸۶٪ اعلام شده توسط امارات متحده عربی در ۹ دسامبر است. امارات متحده عربی نتایج خود را بر اساس تجزیه و تحلیل موقت آزمایش‌ها فاز ۳ انجام داد که از ژوئیه انجام شد. هم بحرین و هم امارات واکسن را برای استفاده تأیید کرده‌اند. امارات متحده عربی بی‌بی‌آی‌بی‌پی-کروی را به صورت رایگان در اختیار همه شهروندان و ساکنان قرار می‌دهد. در ۲۹ ژوئیه ۲۰۲۱، نتایج اولیه یک مطالعه نشان داد که سطح آنتی‌بادی قابل اندازه‌گیری در افرادی که واکسن سینوفارم را تزریق کرده‌اند، با افزایش سن کاهش می‌یابد و از ۹۰ درصد در افراد زیر ۵۰ سال به حدود ۵۰ درصد برای سنین بالای ۸۰ سال می‌رسد.

گروه سینوفارم و گروه ابوظبی G42، در یک همکاری مشترک سالانه ۲۰۰ میلیون واکسن را در امارات متحده عربی با نام «حیات وکس» تولید می‌کنند.

سینوفارم قیمتی برای واکسن تولیدی خود نگذاشته و گفته که مبلغ، به میزان خرید و توافق خریدار بستگی دارد. بر اساس یک پژوهش با توجه به قراردادهای موجود، برآورد شده که هر دوز واکسن سینوفارم بین ۱۸دلار و ۵۵ سنت تا ۳۵ دلار و ۷۲ سنت معامله شده‌است. از این رو سینوفارم گرانتر از واکسن‌هایی همچون فایزر است.

بی‌بی‌آی‌بی‌پی-کروی از یک فناوری مشابه و سنتی مانند کروناواک و بی‌بی‌وی۱۵۲ استفاده می‌کند، دیگر واکسن‌های ویروس غیرفعال برای کووید-۱۹ که در آزمایش‌ها فاز ۳ تولید می‌شوند. چنین فناوری با موفقیت در بسیاری از واکسن‌های شناخته‌شده مانند واکسن هاری به کار رفته‌است. اما کمبود اطلاعات عمومی مربوط به بی‌بی‌آی‌بی‌پی-کروی می‌تواند سینوفارم را از توزیع واکسن در داخل چین و در دیگر کشورها محدود کند.

کروناواک (جمهوری خلق چین – China)

کروناواک انگلیسیCoronaVac یک واکسن کووید ۱۹ است که توسط شرکت داروهای بیولوژیک چینی سینواک ساخته شده ‌است. این واکسن از نوع واکسن غیرفعال شده است و آزمایش‌های مراحل نهایی و کارآزمایی بالینی این واکسن از میانه سال ۲۰۲۰ در برزیل، شیلی، اندونزی و ترکیه آغاز شد. برزیل در تاریخ ۱۲ ژانویه ۲۰۲۱ پس از آزمایش واکسن در جمعیتی ۱۲۵۰۰ نفری میزان اثربخشی این واکسن را تا ۶۵ درصد اعلام کرد که این اثربخشی تقریباً نصف اثربخشی واکسن فایزر یا مدرنا است. این در حالیست که پیش از برزیل، ترکیه اثربخشی واکسن را ۹۱ درصد و اندونزی اثربخشی ۶۵ درصدی را البته در جامعه‌های آماری کوچک‌تر اعلام کرده بودند.

آسترازنکا (انگلستان – England)

واکسن کووید-۱۹ آکسفورد–آسترازِنِکا، به انگلیسیOxford–AstraZeneca COVID-19 vaccine با شناسه AZD1222، یک واکسن کووید-۱۹ است که توسط دانشگاه آکسفورد و شرکت آسترازنکا توسعه ‌داده شده و از راه عضلانی تزریق می‌شود. این واکسن، با استفاده از آدنو ویروس ChAdOx1 شامپانزه به عنوان ناقل ویروسی ساخته شده‌ است. این واکسن از دسامبر سال ۲۰۲۰، در حال انجام تحقیقات بالینی فاز III بوده‌ است.

واکسن آکسفورد-آسترازنکا، به‌ صورت دو دوز نیم میلی‌لیتری در عضله دالی بازو، در افراد بالای ۱۸ سال، تزریق می‌شود. دوز دوم نیز پس از ۶ تا ۱۲ هفته از دوز نخست، تزریق می‌شود. اثربخشی این واکسن در پیشگیری از ابتلا به موارد حاد کووید ۱۹، پس از ۲۲ روز از تزریق دوز اول، معادل ۷۶ درصد و اثربخشی آن پس از تزریق دوم، به ۸۱ درصد می‌رسد. این واکسن، ایمنی بالایی داشته و اثرات جانبی آن مانند درد محل تزریق، سردرد و تهوع، ناچیز بوده و عموماً طی یک تا چند روز، رفع می‌شوند. با این وجود، اثرات جانبی نادر از جمله آنافیلاکسی به‌ندرت مشاهده شده‌است. در موارد بسیار نادر، ایجاد لخته خون (ترومبوز) نیز به میزان یک مورد در هر 100000 تزریق، مشاهده شده‌است. در مارس سال ۲۰۲۱ گزارش شد که در بین ۳۴ میلیون تزریق در سراسر اتحادیه اروپا و بریتانیا ۳۷ مورد لختگی خون خطرناک ناشی از تزریق این واکسن در استفاده‌کننده‌ها روی داده‌است. این واکسن از زمان ساخت، توسط چندین نهاد دارویی در سراسر جهان مانند آژانس دارویی اروپا (EMA) و اداره درمانی استرالیا تأیید شده‌است. این واکسن همچنین برای فهرست استفاده اضطراری توسط سازمان بهداشت جهانی (WHO) تأیید شده‌است.

هفت ماه پس از آغاز تولید این واکسن، در هشتم مرداد، آکسفورد-آسترازنکا اعلام کرد که بیش از یک میلیارد دوز واکسن تولید این شرکت به بیش از ۱۷۰ کشور ارسال شده است.

در تاریخ ۳۰ دسامبر سال ۲۰۲۰ واکسن برای استفاده در برنامه واکسیناسیون بریتانیا مورد تأیید قرار گرفت و واکسیناسیون از ۴ ژانویه ۲۰۲۱ با تزریق به برایان پینکر ۸۲ ساله در بریتانیا آغاز شد.

تکنولوژی

این واکسن از بخش کدکننده پروتئین اسپایک (سنبله‌ای) ویروس، همراه با توالی tPA ویروس کووید-۱۹ ساخته شده‌است. پس از تزریق واکسن، پروتئین سنبله‌ای (پروتئین اسپایک) در بدن ساخته شده و سیستم ایمنی نسبت به این پروتئین، واکنش نشان می‌دهد و برای مواجهه احتمالی با ویروس کووید-۱۹ در آینده آمادگی پیدا می‌کند. این واکسن در دو نوبت به فاصله چهار هفته تزریق شده و ارزان‌تر از واکسن فایزر بوده و نگهداری آن نیز آسان‌تر است و می‌توان آن را در دمای یخچال‌های معمولی نگهداری کرد. اگرچه اثربخشی کمتری نسبت به واکسن فایزر دارد. پژوهشگران، سه درجه مصونیت را گزارش کردند: مصونیت کم در حد ۶۲ درصد، مصونیت متوسط ۷۰ درصد و مصونیت زیاد در حد ۹۰ درصد. شرکت انستیتو سرم هند جهت فراهم کردن امکان خرید این واکسن برای کشورهایی با درآمد کم یا متوسط، تعداد یک میلیارد دُز از این واکسن را با نام «کوویشیلد» در دست تولید دارد که بر پایه فرمول واکسن آکسفورد-آسترازنکا ساخته می‌شود. واکسن کوویشیلد ساخت هند یکی از گزینه‌های احتمالی ایران برای خریداری است.

کوو ایران برکت (جمهوری اسلامی ایران – Iran)

کوو ایران برکت یک نمونه واکسن کووید-۱۹ است که توسط گروه صنعتی ایرانی شفا فارمد، از شرکت‌های وابسته به گروه دارویی برکت به مالکیت ستاد اجرایی فرمان امام تولید شده‌است. متولیان تولید آن، تست حیوانی واکسن را موفقیت‌آمیز خواندند، همچنین کووایران برکت از سوی سازمان غذا و داروی ایران برای آزمایش بر روی انسان نیز تأییدیه دریافت نموده‌است ولی هنوز مورد تایید بهداشت جهانی نیست و با این وجود تزریق فاز سوم انسانی آن در ۵ اردیبهشت ۱۴۰۰ در ایران آغاز گردید. کوو ایران برکت به فاز نهایی مطالعات بالینی خود رسیده‌است.

عدم تحقق وعده‌های داده‌شده برای تولید واکسن همزمان با کمبود واکسن در کشور و افزایش مرگ و میر، موجب انتقادهایی از تولیدکنندگان این واکسن شد.

مینو محرز مدیریت «پروژه ساخت واکسن کرونا در ایران» را بر عهده دارد. او متخصص بیماری‌های عفونی، رئیس مرکز تحقیقات ایدز ایران IRCHA ، استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران و عضو فرهنگستان علوم پزشکی ایران است. محرز همچنین به عنوان کارشناس سازمان جهانی بهداشت درباره بیماری ایدز در ایران و منطقه مدیترانه شرقی پژوهش می‌کند.

تکنولوژی

در ۲۹ دسامبر ۲۰۲۰، آزمایش‌های انسانی بر روی اولین نمونه داخلی واکسن کووید-۱۹ در ایران آغاز شد. طبق گفته ستاد اجرایی فرمان امام، در صورت اینکه مراحل تست واکسن با موفقیت به پایان برسد، تولید واکسن توسط یکی از شرکت‌های تابع آن به نام شفا فارمد می‌تواند به ۱۲ میلیون دوز در ماه برسد. فناوری تولید این واکسن بر اساس واکسن غیرفعال است. به عبارت دیگر، این واکسن از ویروس کرونایی ساخته شده‌است که توسط مواد شیمیایی ضعیف یا کشته شده‌است که شبیه به نحوه ایمن‌سازی واکسن فلج اطفال است.

ماشین آلات و تجهیزات خط تولید ساخت این واکسن در پنج مرحله از چین وارد شده‌است. به گفته رئیس هیئت مدیره گروه دارویی برکت، مواد اولیه مانند محیط کشت و برخی بافرها نیز برای تولید این واکسن وارد شده‌است. گروهی از مهندسان هندی و چینی نیز برای راه‌اندازی دو خط تولید هندی و چینی در مجموعه برکت به ایران آمدند. خط تولید هندی در تابستان افتتاح شد. به گفته مینو محرز مدیر علمی این واکسن، برخی مواد اولیه مورد نیاز برای تولید این واکسن از کشورهای اروپایی وارد می‌شود که تحریم‌های آمریکا، باعث ایجاد مشکل در واردات آن به ایران و تولید واکسن برکت شده‌است. به گزارش خبرگزاری فارس نیز: «ابزارهای آزمایشگاهی لازم و مواد اولیه هم عمدتا در آمریکا تولید می‌شد و تحریم سبب شده در تامین این‌ها تاخیر پیدا شود.» در مورد ابزارهای آزمایشگاهی، به عنوان مثال، بیورآکتور ساخت آمریکا نتوانست به صورت مستقیم وارد خط تولید چینی برکت شود و با دور زدن تحریم‌ها، این دستگاه به صورت غیر مستقیم از آمریکا وارد شد.

به نقل از مدیر پروژه تولید واکسن «کوو ایران برکت»، این واکسن در فاز دوم دارای ایمنی‌زایی بالای ۹۳٪ بوده‌است. به گفته حمیدرضا جمشیدی رئیس گروه دارویی برکت، با تزریق این واکسن ۹۳٫۸ درصد آنتی‌بادی نوترالیزان که پادتن اختصاصی کروناست، در افراد بالا می‌رود.

فخرا (جمهوری اسلامی ایران – Iran)

واکسن فخرا نام طرح یک واکسن ضد ویروس کووید ۱۹ است که طرح آن توسط وزارت دفاع جمهوری اسلامی ایران شکل گرفته است. در انتهای مهرماه اعلام شد که به علت نبود استقبال، تولید این واکسن متوقف می‌شود.

دانشگاه علوم پزشکی ارتش جمهوری اسلامی ایران نیز با وزارت دفاع در ساخت این واکسن همکاری کرده‌است. کارآزمایی این واکسن با تزریق بر روی همسر داریوش رضایی‌نژاد دانشمند هسته‌ای ایرانی ترور شده در ۱۹ خرداد ۱۴۰۰ آغاز گردید. برای پیش بردن پروژه این واکسن، ۱۰ میلیون یورو ارز دولتی پرداخت شده‌ است.

اسپایکوژن (استرالیا، ایران – Australia, Iran)

اسپایکوژن یکی از کاندیداهای واکسن کووید۱۹ تولید مشترک ایران و استرالیا است که به صورت مشترک توسط دو شرکت وکسینvaxine و سیناژن تولید شده و در مرحله مطالعات بالینی قرار گرفت و در تاریخ چهاردهم مهر ماه از سازمان غذا و دارو مجوز مصرف اضطراری دریافت کرد. این واکسن نوعی واکسن ساب‌یونیت است. مزیت این نوع واکسن در استفاده از پروتئین نوترکیب و عدم استفاده از خود ویروس زنده یا کشته شده‌است. در مهرماه ۱۴۰۰ واکسن اسپایکوژن مجوز مصرف اضطراری را از سازمان غذاودارو ایران دریافت کرد.

اسپایکوژن نام تجاری این محصول در ایران خواهد بود و این محصول توسط شرکت وکسین استرالیا با نام COVAX-19 به ثبت رسیده‌ است.

مکانیزم عملکرد

واکسن کرونا اسپایکوژن، حاوی پروتئین نوترکیب مشابه با پروتئین Spike در ویروس کرونا است. پروتئین Spike در سطح ویروس کرونا (SARS-CoV-2) یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های ساختمانی این ویروس است که ویروس از طریق اتصال Spike با گیرنده ACE2 در سلول‌های بدن انسان، وارد سلول میزبان شده و تکثیر می‌شود؛ بنابراین، پروتئین Spike یک هدف اساسی برای تهیه انواع درمان‌ها یا واکسن علیه بیماری کرونا است. این واکسن در دسته واکسن‌های ساب‌یونیت با پلتفرم مشابه واکسن کرونا شرکت نواوکس جای دارد.

اغلب در واکسن‌ها برای تحریک بهتر دستگاه ایمنی بدن و پاسخ بهتر به واکسن از ماده‌ای به عنوان ادجوانت استفاده می‌شود. این ماده باعث سرعت بخشیدن به پاسخ ایمنی و طولانی‌تر شدن این پاسخ می‌شود. ادجوانت را به دسته های مختلفی دارند که از جمله آن ها نمک های معدنی همچون ترکیبات آلومینیومی است. در ساخت واکسن اسپایکوژن از نوع متفاوتی از ادجوانت‌ها که غیرآلومینیومی استفاده شده است که حاوی دو ترکیب inulin polysaccharide particle دلتا و CpG است. پیش از این Vaxine، بر اثرات ادجوانت Advax در سایر واکسن‌های انسانی همچون آنفلوآنزای فصلی و پاندمیک و همچنین هپاتیت ب تحقیق کرده است که نتایج آن نیز ایمن و اثربخش بوده است. از ویژگی‌های Advax این است که در کنار عوارض بسیار خفیف و قابل‌تحملی که دارد، توان فعال‌سازی مناسب هر دو مسیر ایمنی بدن شامل سلولار و هومورال را نیز دارد.

اسپوتنیک وی (روسیه – Russia)

اسپوتنیک وی یا به زبان روسی: Спутник V یک واکسن کووید ۱۹ است که توسط مؤسسه تحقیقات همه‌گیرشناسی و میکروبیولوژی گامالیا تولید و در ۱۱ اوت ۲۰۲۰ توسط وزارت بهداشت روسیه به عنوان گام-کووید-واک روسی Гам-КОВИД-Вак ثبت شد. این یک واکسن ناقل ویروسی آدنوویروس است. در ۲ فوریه ۲۰۲۱، یک تحلیل مقدماتی از آزمایش‌های فاز ۳ انسانی این واکسن در لنست منتشر شده که نشان‌دهنده تأثیر ۹۱٫۶٪ ی بدون اثرات جانبی نامعمول بود.

گام-کووید-واک در ابتدا بر اساس نتایج اولیه مطالعات فاز ۱ و ۲ که در ۴ سپتامبر ۲۰۲۰ منتشر شد، برای توزیع در روسیه تأیید شد. تصویب سریع در اوایل ماه اوت گام-کووید-واک با انتقاد در رسانه‌های جمعی روبرو شد و بحث‌ها را در جامعه علمی برانگیخت که آیا این تصمیم در غیاب تحقیقات علمی قوی که ایمنی و کارایی واکسن را تأیید می‌کند، موجه است.

توزیع اضطراری واکسن در دسامبر ۲۰۲۰ در چندین کشور از جمله روسیه، آرژانتین، بلاروس، مجارستان، صربستان و امارات متحده عربی آغاز شد. تا فوریه ۲۰۲۱، بیست و یک کشور مجوز استفاده اضطراری از اسپوتنیک وی را داده‌اند، در حالی که بیش از یک میلیارد دوز واکسن برای توزیع فوری در سطح جهان سفارش شده‌است.

تکنولوژی

گام-کووید-واک یک واکسن ویروسی دو ناقل است که بر اساس دو آدنوویروس انسانی – یک ویروس سرماخوردگی – حاوی ژن رمزگذار پروتئین سنبله (S) با طول کامل کروناویروس سندرم حاد تنفسی ۲ برای تحریک پاسخ ایمنی است. واکسن گام-کووید-واک توسط یک تیم میکروبیولوژیست سلولی از مؤسسه تحقیقات اپیدمیولوژی و میکروبیولوژی گامالیا مورد حمایت دولت ساخته شده‌است. این گروه توسط دنیس لوگونوف، عضو وابسته دکترای پزشکی و آکادمی علوم روسیه، هدایت می‌شد، وی همچنین روی واکسن‌های ابولاویروس و کروناویروس مرس کار می‌کرد.

نوع آدنوویروس نوترکیب ۲۶ و ۵ هر دو به عنوان ناقل در واکسن استفاده می‌شود. آن‌ها از بیوتکنولوژی مشتق شده‌اند و حاوی دی‌ان‌ای مکمل پروتئین S کروناویروس سندرم حاد تنفسی ۲ هستند. هر دو در ماهیچه دالی تجویز می‌شوند: واکسن مبتنی بر Ad26 در روز اول و واکسن Ad5 در روز ۲۱ برای تقویت پاسخ ایمنی استفاده می‌شود.

واکسن را می‌توان به‌صورت منجمد (دمای ذخیره‌سازی −۱۸ درجه سانتیگراد یا ۰ درجه فارنهایت) و خشک‌کردن انجمادی (“گام-کووید-واک-لیو”، دمای ذخیره‌سازی ۲–۸ درجه سانتیگراد یا ۳۶–۴۶ درجه فارنهایت) فرم‌های مقدار مصرف فرموله کرد. اولین فرمولاسیون برای استفاده در مقیاس بزرگ تهیه شده‌است، ساخت آن ارزان‌تر و آسان‌تر است. تولید فرمولاسیون لیوفیلیزه به زمان و منابع بسیار بیشتری نیاز دارد، اگرچه برای ذخیره‌سازی و حمل و نقل راحت‌تر است. گام-کووید-واک-لیو مخصوصاً برای انتقال واکسن به مناطق صعب‌العبور روسیه ساخته شده‌است. رئیس مؤسسه تحقیقات گامالیا الکساندر گینزبورگ تخمین می‌زند که واکسینه کردن اکثر قریب به اتفاق جمعیت روسیه، با فرض کافی بودن منابع داخل کشور ۹–۱۲ ماه طول خواهد کشید.

تاریخچه

در ماه مه ۲۰۲۰، مؤسسه تحقیقات اپیدمیولوژی و میکروبیولوژی گامالیا اعلام کرد که این واکسن را بدون عوارض جانبی جدی تولید کرده‌است. تا اوت ۲۰۲۰، فازهای ۱ و ۲ دو آزمایش بالینی (شامل ۳۸ بیمار) تکمیل شد. فقط یکی از آن‌ها از فرمولاسیون استفاده کرد که بعداً تحت «شرایط محدود» مجوز بازاریابی را بدست آورد. این واکسن با نام تجاری “اسپوتنیک ۵”، پس از اولین ماهواره مصنوعی جهان، داده شد.

در طی آزمایش‌های بالینی، ۳۸ شرکت‌کننده‌ای که یک یا دو دوز واکسن گام-کووید-واک را دریافت کرده‌اند، آنتی‌بادی علیه پروتئین سنبله کروناویروس سندرم حاد تنفسی ۲ تولید کرده‌اند، از جمله آنتی‌بادی‌های خنثی‌کننده قوی که ذرات ویروسی را غیرفعال می‌کنند. در ۱۱ اوت ۲۰۲۰، وزیر بهداشت روسیه میخائیل موراشکو در جلسه توجیهی دولت با مشارکت رئیس‌جمهور ولادیمیر پوتین تصویب قانونی مقررات واکسن را برای استفاده گسترده اعلام کرد. ثبت دولتی واکسن با توجه به مصوبه دولت فدراسیون روسیه «مشروط» با اقدامات پس از بازاریابی انجام شد. در گواهی ثبت واکسن آمده‌است که تا ۱ ژانویه ۲۰۲۱ نمی‌توان از آن به‌طور گسترده در روسیه استفاده کرد و پیش از آن ممکن است در اختیار «تعداد کمی از شهروندان از گروه‌های آسیب‌پذیر» مانند پرسنل پزشکی و افراد مسن قرار گیرد. مجوز تحت شماره ثبت ЛП-۰۰۶۳۹۵ در ۱۱ اوت توسط وزارت بهداشت روسیه صادر شد. اگرچه این اعلامیه حتی قبل از ورود داوطلب واکسن به آزمایش‌های فاز ۳ اعلام شده‌بود، عمل مجوز بازاریابی «در شرایط» در کشورهای دیگر نیز وجود دارد. در تاریخ ۲۶ اوت، گواهی شماره ЛП-۰۰۶۴۲۳ برای فرمول لیوفیلیزه «گام-کووید-واک-لیو» صادر شد.

اولین بار برای عرضه گام-کووید-واک در سپتامبر ۲۰۲۰ برنامه‌ریزی شد. در ماه اکتبر، میخائیل موراشکو گفت که گام-کووید-واک پس از شروع تولید انبوه برای همه شهروندان روسیه رایگان خواهد بود. بعداً، وزارت بهداشت روسیه حداکثر قیمت در خارج از کارخانه معادل ۱۹۴۲ روبل را برای دو جز ثبت کرد و آن‌ها را در فهرست ملی داروهای اساسی قرار داد. همچنین پیشنهادهایی برای گنجاندن این واکسن در تقویم ملی ایمن‌سازی روسیه وجود داشت.

اپی واک کرونا-ان (روسیه – Russia)

واکسن «اپی واک کرونا-ان» ساخت کشور روسیه و در مرکز ویروس شناسی «وکتور» در نووسیبیرسک ساخته شده است. این واکسن بر اساس آنتی بادی‌های پپتیدی ساخته شده است و باتوجه به برخی ویژگی های فنی تولیدی، با واکسن‌های دیگر کرونا در روسیه تفاوت دارد.

واکسن «اپی واک کرونا-ان» دو بار در فاصله ۱۴ تا ۲۱ روز به انسان تزریق می‌شود و در هر بار دوز ۰.۵ میلی لیتری از ناحیه بازو تزریق می‌شود و در صورت ناممکن بودن از ناحیه باسن تزریق خواهد شد.

این واکسن را می‌توان به افراد بین سنین ۱۸ تا ۶۰ سال تزریق کرد ولی تزریق آن برای زنان حامله توصیه نمی‌شود. عوارض جانبی واکسن جدید کرونا، درد در ناحیه تزریق و افزایش موقت دمای بدن انسان اعلام شده است.

کوواکسین (هند – India)

بی‌بی‌وی۱۵۲ به انگلیسی BBV152 ، همچنین به عنوان کوواکسین به انگلیسی Covaxin شناخته می‌شود، یک واکسن کووید ۱۹ مبتنی بر ویروس غیرفعال است که توسط بهارات بیوتک و با همکاری شورای تحقیقات پزشکی هند تولید می‌شود.

ساخت

بهارات بیوتک در حال تولید کاندیدای واکسن از طریق تولید در معرض خطر در سیستم تولید سلول‌های ورو است که توانایی ارائه حدود ۳۰۰ میلیون دوز را دارد. این شرکت در حال راه‌اندازی کارخانه دوم در تأسیسات دره ژنوم در حیدرآباد برای ساخت کوواکسین است. این شرکت در حال مذاکره با دیگر دولت‌های ایالتی مانند اودیسا برای سایت دیگری در کشور جهت ساخت واکسن است. علاوه بر این، آن‌ها همچنین در حال بررسی روابط بین‌المللی برای تولید کوواکسین هستند.

در دسامبر ۲۰۲۰، شرکت اکوگن با بهارات بیوتک همکاری کرد تا کوواکسین را برای بازار ایالات متحده تولید کند. در ژانویه ۲۰۲۱، پرسیزا مد با بهارات بیوتک توافق‌نامه‌ای را برای تهیه کوواکسین در برزیل منعقد کرد.

سوبرنا 2 (کوبا – Cuba)

سوبرانا ۰۲ انگلیسی SOBERANA 02 یک نمونه واکسن کووید-۱۹ است که توسط مؤسسه فینلای که یک مؤسسه تحقیقات اپیدمیولوژی کوبایی است تولید می‌شود. این واکسن یک واکسن کونژوگه (en) و نمونه واکسن توسعه یافته سوبرانا ۰۱ است. به‌گفته تولیدکنندگان سوبرانا، این واکسن باید در دو دوز تزریق شود و زمان تزریق دوز دوم ۲۸ روز پس از دوز اول است. نام سوبرانا یک واژه اسپانیایی به معنی پادشاه است.

بر اساس گزارش تولید کننده این واکسن، سوبرانا پس از دو دُز ۶۲ درصد کارآیی را نشان داده است و هنگامی که واکسن با دوز تقویت کننده Soberana Plus ترکیب می‌شود، ۹۱٫۲ درصد کارآیی را نشان می دهد. این اطلاعات بر اساس گفته‌های تولید کننده واکسن سوبرانا است و هیچ مقاله و یا جزئیات علمی از این واکسن تا ۹ ژوئیه ۲۰۲۱ منتشر نشده است.

واکسن سوبرانا در دو کشور کوبا و ایران مجوز مصرف گرفته است. این واکسن به گفته عین اللهی وزیر جدید بهداشت به همراه واکسن های رازی و اسپایکوژن مجوز مصرف گرفته است. سوبرانا ۰۲ یک واکسن کونژوگه است.

گسترش

دولت کوبا گفته که برنامه دارد ۱۰۰ میلیون دوز از این واکسن را برای تقاضای خود و سایر کشورها تولید کند.. مدیر کل مؤسسه فینالی اعلام کرده که موافق است که این دارو را به ایران، ویتنام و ونزوئلا توزیع کند، در حالی که سایر کشورها مثل جامائیکا، پاکستان، هند، اتحادیه آفریقا به تحویل گرفتن آن “اظهار علاقه کرده‌بودند. دولت کوبا همچنین این واکسن را به غنا پیشنهاد داده ‌بود. کوبا همچنین موافقت کرد که این واکسن به توریست‌هایی که از این کشور بازدید می‌کنند نیز تزریق شود.

اولین تولید اولین این واکسن به مقدار حدود ۱۰۰۰۰۰ دوز در آوریل آغاز خواهدشد. نماینده سازمان جهانی بهداشت و Pan American Health Organization (PAHO) در کوبا، پیشنهاد کرد پس از این که این واکسن تمامی تست‌های بالینی خود را طی کرد در صندوق PAHO شامل شود.

طبق بیانیه مشترک موسسه فینلای و موسسه پاستور این واکسن با نام تجاری پاستوکووک در ایران تولید خواهد شد.

عبدالله (کوبا – Cuba)

واکسن عبدالله، واکسن تولید داخلی جمهوری کوبا می باشد که در سه دوز تزریق می گردد. مجوز اضطراری استفاده از این واکسن در تیرماه ۱۴۰۰ در کوبا صادر شد. مدت زمان لازم جهت دریافت هر سه نوبت واکسن عبدالله، حداقل دو ماه ذکر شده است. از مزایای واکسن عبدااله کوبا می توان به نحوه آسان نگهداری آن، قابلیت تولید انبوه، حمل و نقل آسان و قیمت پایین آن اشاره کرد.

باتوجه به این که واکسن عبدالله کوبا هنوز در سطح وسیع و در کشورهای زیادی تزریق نشده است، اطلاعات دقیقی از عوارض آن موجود نمی باشد. اما آن طور که جمهوری کوبا اعلام کرده است، عوارض واکسن کرونای عبدالله تا کنون جدی نبوده و مانند اکثر واکسن های موجود شامل عوارض موضعی مانند درد و خارش محل تزریق و…، بوده است.

به گفته محققان کوبایی در مقاله ای که در پنجم آگوست مصادف با چهاردهم مرداد در ژورنال معتبر BMJ منتشر شد، میزان اثربخشی واکسن عبدالله کوبایی حدود ۹۲ درصد تخمین زده شده است. البته میزان اثربخشی واکسن عبدالله کوبایی به دلیل عدم ارائه مستندات کافی، توسط سازمان بهداشت جهانی WHO تایید نشده است.

به نقل از رویترز، در سیزدهم آگوست مصادف با بیست و دوم مرداد ماه ۱۴۰۰، مقامات کوبایی اعلام کردند که تنها ۰.۸ درصد از افرادی که با واکسن تولید داخل واکسینه شده اند به جهت درگیری با کرونای دلتا بیمار شده اند. این خبر حاکی از اثربخشی واکسن عبدالله علیه جهش دلتای ویروس کرونا می باشد. با این اوصاف به نظر می رسد کوبا طی ماه های آینده نقش پیشرویی در تولید و صادرات واکسن در جهان داشته باشد.